دانستنی‌های رادیولوژی و تصویر‌برداری

امروز هیچ بیمارستان و کلینیکی را نمی‌توان بدون رادیولوژی فرض کرد. دقیقاً دو ماه پس از کشف اشعه ایکس توسط دکتر ویلیام کنراد رونتگن، فیزیکدان آلمانی، اولین دستگاه رادیولوژی در درمانگاهی شروع به تهیه عکس از استخوان‌های آسیب‌ دیده کرد. در سال ۱۸۹۵ میلادی، اشعه ایکس به جامعه علمی معرفی شد و اولین عکس رادیولوژی از دست خانم  برتا ‌رونتگن، همسر فیزیکدان آلمانی، تهیه شد که در موزه مونیخ نگهداری می‌شود. امروز حدود ۱۱۵ سال و نُه ماه از کشف اشعه ایکس می‌گذرد و چون ماهیت آن در ابتدا معلوم نبود، به‌نام اشعه مجهول نامگذاری شد.

ولی امروز همه ما می‌دانیم که در طیف امواج الکترومغناطیسی چیزی است شبیه ذرات نور یا فوتون. آقای رونتگن که استاد انستیتو فیزیک ورزبورگ بود، در ۳۰ ژوییه ۱۸۹۶، اولین مقاله مهم اشعه ایکس را در مجله معتبر «nature» به چاپ رساند. اولین پزشکان یا حکمایی که از رادیولوژی استفاده کردند، ارتوپدها، شکسته‌بندها و نظاره‌گر آنها از جمله آناتومیست‌ها یا تشریح‌دانان بودند. رادیولوژیست‌ها امروزه در بخش‌های خود نه تنها از اشعه ایکس، بلکه از انرژی‌های دیگری برای تشخیص‌های پزشکی و گاهی برای درمان‌ از آنها استفاده می‌کنند. انرژی های مورد استفاده دیگر عبارتند از: مافوق صوت یا اوالتراسوند، امواج رادیوفرکانس، شبیه موج FM رادیویی، انرژی مغناطیسی و به‌ ندرت امواج مادون قرمز و لیزر.

اشعه ایکس
این امواج شبیه ذرات نور بوده و استفاده‌های بدون کنترل از آن زیان‌ بخش خواهد بود. این انرژی اگر توسط پزشک استفاده و کنترل گردد، مهارشدنی است؛ در غیر این صورت ممکن است زیان‌های جبران نشدنی به بار آورد. استفاده از هر مقدار از این اشعه زیان بخش است، اما چون تماس با مقدارهای کم و سودبخش اشعه ایکس به تشخیص کمک می کند، در شرایط کنترل‌ شده استفاده از آن مجاز می باشد. از اشعه ایکس در رادیوگرافی معمولی، رادیوگرافی دیجیتال، ماموگرافی با اشعه ایکس، بررسی تراکم استخوان و سی تی اسکن اشعه ایکس، انواع آنژیوگرافی با اشعه ایکس استفاده می‌شود. بعضی آنتی‌اکسیدان‌ها می‌توانند زیاده‌های اشعه ایکس را در بدن کاهش دهند؛ مانند انگور و میوه‌های دارای ویتامین ‍C، ویتامین‌های A, E, C، داروهایی مانند رانیتیدین و سایمیتیدین و … . از عوارض اشعه ایکس می توان به ایجاد سرطان، کم خونی ها ، آنومالی‌های جنینی و در موارد حادتر مرگ موجود زنده اشاره کرد؛ ولی اصولاً دریافت اشعه زیان‌ بخش از طبیعت به‌ مراتب بیشتر از کارهای پزشکی است.

ما اشعه کیهانی را از فضا، امواج رادون را از سنگ و بتن و آجر و احیاناً صنایع امروز دریافت می‌کنیم. به جرات می توان گفت تا وقتی که تحت نظر پزشک قرار دارید و با صلاحدید آنها رادیوگرافی و حتی رادیوتراپی می‌شوید، نگران عوارض آن نباشید؛ زیرا آنها کنترل می‌شوند و از بعضی عوارض اشعه در جهت نفع بیمار استفاده می‌‌گردد. مانند از بین بردن سلول سرطانی با امواج اشعه ایکس، اشعه گاما، اشعه آلفا یا بتا و حتی امواج رادیوم و یا شتاب‌دهنده خطی.

انرژی اولتراسونوگرافی
از امواج سونوگرافی برای تشخیص سلامت جنین، مادر، دستگاه تناسلی داخلی مردانه و زنانه، بررسی شکل و سلامتی احشای داخلی، مغز نوزاد، حرکت خون داخل عروق و قلب و بررسی سلامت خون یا رگ‌ها و نیز بعضی موارد درمانی می‌توان استفاده کرد. امواج سونوگرافی در حد تشخیص‌های پزشکی برای انسان و جنین ضرری ندارد، ولی در سطوح درمانی و زیاده‌روی در مصرف، نوعی از اولتراسوند که از نوع  Pulsed یا ضربان‌دار در ضمن درمان‌های اولتراسونیک استفاده می‌شود، می‌تواند مضر باشد که در این مرحله مانند رادیوتراپی اشعه ایکس بوده و عملاً برای از بین بردن سلول سرطانی و یا گرم کردن عضو بکار می‌رود و زیر نظر پزشک مسؤول قابل قبول خواهد بود. سونوگرافی حتی در مقیاس‌های سه بعدی و چهاربعدی اگر سنجیده و با اندیکاسیون‌های مجاز پزشکی صورت بگیرد، هیچ‌گونه ضرری برای انسان و جنین نخواهد داشت؛ اما بایستی در بررسی‌های سه بعدی پزشکان باید دوره‌های تکمیلی اختصاصی را گذرانیده باشند. در بررسی عروقی و گردش خون، مهارت‌های خاصی با سونوگرافی مورد نظر است که با پدیده داپلر تعریف می‌گردد. در نجوم و ریاضیات وقتی کهکشانی از ما دور می‌شود، به رنگ قرمز و وقتی نزدیک می‌شود به‌رنگ آبی به ثبت می‌رسد، اما در داپلر عروقی برعکس نجوم است و اگر خون به طرف ما بیاید، سرخ و سرخرگ و اگر دور ‌شود، آبی یا سیاهرگ باشد. با دیدن رنگ و محاسبه شدت جریان خون و چگونگی عبور خون از تنگی‌ها و گشادی‌های رگ‌ها بیماری‌های قلبی و عروقی تشخیص داده می‌شود. سن جنین و سلامتی او با تقریب‌های علمی مورد بررسی قرار گرفته و به ثبت می‌رسد. امروزه در مجامع علمی پیشرفته بعضی از بیماری‌های جنینی قابل تشخیص زودرس و حتی در شکم مادر قابل درمان و جراحی هستند. اولتراسوند وسیله‌ای کم ضرر و حتی بی‌ضرر در مراحل تشخیص‌های رادیولوژی است؛ به‌شرط آنکه تحت کنترل رادیولوژیست یا پزشک متخصص انجام شود.

رادیوفرکانس
این امواج بدون اینکه دیده شود یا به‌حساب آیند، اخیراً در رادیولوژِی استفاده می‌شوند. بیشترین مورد استفاده از امواج رادیو فرکانس که شبیه امواج FM رادیو هستند در داخل دستگاه MRI می‌باشد که عامل تحریک پروتون‌های  بدن انسان و گرفتن جواب از آنها در خلق تصاویر است. دومین کاربرد این امواج در سوزاندن لخته‌ها و درمان واریس‌ها و نیز سوزاندن تومورهای کبد، کلیه، ریه، پستان و استخوان می‌باشد. پس این امواج هم تصویرساز هستند و هم می‌توانند با حرارت بالای ۱۰۰ درجه تومورها را بسوزانند؛ بنابراین باز دخالت پزشک متخصص یا رادیولوژیست است که می‌تواند با کارگردانی مثبت خود بین سود و زیان بیمار تصمیم‌گیری و قضاوت کند.

امواج لیزر
از این نوع امواج در بررسی و اندازه‌گیری محل‌های تابش اشعه ایکس، RF و بقیه انرژی ها استفاده می‌شود؛ ضمن اینکه خود لیزر می‌تواند برش‌دهنده و سوزاننده هم باشد؛ مانند سوزاندن لخته خون داخل واریس و یا سوزاننده دیسک بین مهره‌ای و یا تومورها. لیزر در تمام کارهای تشخیصی و درمان پزشکی از دقت و تاثیر خوبی برخوردار است.

امواج مغناطیسی
جوایز نوبل متعددی برای ابداع اشعه ایکس، طراحی دستگاه سی‌تی‌اسکن و MRI به رشته رادیولوژی اختصاص یافته است که «حداقل ۴چهار مورد در ارتباط مستقیم»، دو مورد از آنها برای NMR و نام جدید MRI بوده است. MRI قبل از ابداع سی‌تی‌اسکن اشعه ایکس طراحی، اختراع و حتی ساخته شده بود، ولی وضوح تصویری کافی نداشت؛ لذا سی‌تی‌اسکن اشعه ایکس با ابداع آقای مهندس ان- گادفری‌هانسفیلد انگلیسی اختراع و ایشان موفق به دریافت جایزه نوبل شد. امروز برای تحقیقات، دستگاه MRI به‌قدرت ۲۸ تسلا ساخته شده که تا ۴/۹ تسلا برای تشخیص‌ها در انسان زنده مجاز اعلام شده است. در کشور ما دستگاه ۲/۰ تا ۳ تسلا مشغول فعالیت هستند. تسلاهای قوی‌تر برای فعالیت‌های بافت‌ شناسی و طیف نگاری یا اسپکتروسکوپی استفاده می‌شوند. لوتربور، همکار دکتر محمود فروتن مافی، از رادیولوژیست‌های برجسته ایرانی مقیم امریکا در دانشگاه ایلی‌نوی بوده که خاطرات جالبی را از خوابیدن اولین انسان‌ها در داخل ماشین MRI با قدرت ۴/۹ تعریف کرده است.

بیمار در برخورد با دستگاه MRI با دو انرژی روبه‌ رو می‌شود: اول امواج مغناطیسی که وقتی بیمار داخل دستگاه قرار می‌گیرد، پروتون‌های بدن او را نظام می‌دهد. قدرت جاذبه در داخل ماشین MRI 5/1 برابر، یعنی ۴۵۰۰۰ برابر قدرت جاذبه کره زمین است ورود هرگونه قطعه فلزی که با آهن‌ربا قابل جذب باشد، بداخل اطاق و دستگاه MRI  ممنوع است؛ زیرا به دستگاه چسبیده و عملکرد آن‌را مختل می‌کند و یا ضمن ربایش، قسمتی از بدن بیمار را زخم می‌کند. وجود طلا، نقره، مس و تیتانیوم و بقیه فلزات که آهن ربا آنها را حرکت ندهد، اشکالی ندارد؛ ولی بازهم بهتر است داخل دستگاه نرود (دندان طلا و یا پروتز تیتانیوم در بدن بیمار چون ثابت و غیرقابل درآوردن است، اشکالی ندارد).

از سال ۱۹۹۰ به بعد همه دریچه‌های قلبی و ابزار فلزی پزشکی با دستگاه‌های MRI سازگار هستند؛ اما برای پروتزهای قبل از ۱۹۹۰، حتماً باید با پزشک رادیولوژیست مسؤول مشورت شود. در داخل دستگاه MRI وقتی پروتون‌های بدن نظام خاص را به‌خود گرفتند، امواج RF در سطوح مشخص و محاسبه شده‌ به آنها تابانده می‌شوند تا محورشان به مقدار مورد نظر منحرف گردد که متعاقباً با خاموش کردن ارسال کننده RF و در برگشت محور پروتون به حالت قبل از تحریک مقدار RF پس داده شده را با گیرنده RF به ثبت رسانیده و با استفاده از معادلات خوارزمی که همان آلگوریتم‌های وارده از غرب می‌باشند، تصویر را درست می‌نماییم. MRI نیز در حد تشخیص‌های پزشکی ضرری ندارد. از نظر زمانی و در بعضی حالات هم MRI عوارضی خواهد داشت که وجود پزشک رادیولوژیست و برنامه‌های تصویرگیری محاسبه و از پیش نوشته شده از آن جلوگیری می‌کند. مطلق‌ترین ممانعت برای ورود به دستگاه MRI و حتی اطاق MRI و یا پشت در اطاق همان باطری قلبی (pace macker)  است؛ چون این دستگاه آنالوگ و غیر دیجیتال است و در مجاورت دستگاه MRI از کار خواهد افتاد. MRI قدرت تشخیص زیادی در بیماری‌های مغز و نخاع ، سیستم عضلانی و مفصلی، مغز استخوان و عروق دارد؛ ضمن اینکه در تصویرنگاری عمومی بدن نیز کمتر از CT  نیست. انجام MRI از جنین نیز اشکال ندارد و می‌تواند بعضی ناهنجاری های جنین را قبل از تولد تشخیص دهد و حتی حدس تشخیص در سونوگرافی را رد یا تایید نماید.

ماموگرافی
ماموگرافی یا تصویربرداری از پستان با استفاده از اشعه ایکس، سونوگرافی و MRI می‌باشد. انجام ماموگرافی با رادیولوژی زیر سن ۳۰ سال انجام نمی‌شود؛ زیرا ضررش بیشتر از نفع آن می‌باشد؛ اما انجام سونوگرافی و MRI زیر ۳۰ سال اشکالی ندارد و بعد از آن هم به‌عنوان مکمل ماموگرافی سودمند است. حدود ۷ درصد از خانم‌ها دچار سرطان پستان می‌شوند که بیماریابی و تشخیص زودرس می‌تواند مرگ و میر آنها را به کمترین مقدار برساند. در ماموگرافی MRI حتماً بایستی از تزریق وریدی ماده حاجب استفاده نمود. همواره لازم است برای تفسیر هر عکس از پستان تصاویر قبلی برای مقایسه و مشاوره به رادیولوژیست ارائه شود.

رادیولوژی درمانی

در این روش پزشک رادیولوژیست به عنوان پزشک درمانگر یا عضوی از تیم درمانی با یک سوزن یا لوله باریک و بدون ایجاد برش در بدن بیمار و از طریق سوراخ ظریفی به درمان بیماری می‌پردازد و به این ترتیب از جراحی جلوگیری می‌کند یعنی اگر دارو موثر است، بهتر از سوزن و اگر سوزن یا لوله‌ای می‌تواند موثر باشد، بهتر از انجام جراحی است. از این نوع درمان می‌توان برای تهیه نمونه‌های بافتی (بیوپسی)، تخلیه آبسه‌ها، کیست‌ها و … درناژ و لوله‌گذاری برای تخلیه مداوم چرک یا مایعات (نفروستومی و یا گذاشتن استنت‌ها)، درمان دیسک کمر، درمان دردهای عصبی و درمان عوارض بعضی از جراحی‌ها استفاده کرد.

دکتر جلال جلال شکوهی دبیر انجمن رادیولوژی ایران

زیبــا شــو دات کام